БЫЎ ЁН ЧАЛАВЕКАМ АДРАДЖЭННЯ

Алег Лойка

Быў ён чалавекам Адраджэння, як і быў Асветнікам, энцыклапедыстам – з тонкім профілем твару, што так нагадваў мне заўжды хрэстаматыйныя профілі французскіх энцыклапедыстаў-асветнікаў Дзідро ці Мантэск’е. Энцыклапедыст – фаварыт факта, фактазнаўца і сістэматызатар. Літаратурная энцыклапедыя літаратуры Заходняе Беларусі, заходне-беларускага літаратурнага руху 20-30-х гадоў нашага стагоддзя, гісторык літаратуры, выдавец анталогіяў, любімы прафесар студэнтаў і паэтаў Берасцейскага вогнішча.

Але гэты асветнік і энцыклапедыст быў найперш чалавекам Адраджэння, і менавіта ў ім скрыжаваліся і Адраджэнне як такое і Асветніцтва як такое. І тут і аб гэтым першым можна сказаць, што яно было ў ім найперш, і аб другім – таксама. Ды ўсе ж, што найперш?

Адраджэнцам ён быў шырынёй свайго таленту, кругагляду інтарэсаў: зноў жа аналогія – як беларускі Леанарда да Вінчы і тэарэтык, практык і мастак-жывапісец і фатограф, і крытык і празаік, і гісторык літаратуры і фалькларыст, і дойлід-разьбяр па дрэву і прафесар. Я ўжо не кажу аб грамадскай заангажаванасці, аб тытанізме духу і чыну...

Зноў жа, але... Бо тытанізм – гэта ў выніку. А напачатку было адраджэнскае сватаўство красы – пры адраджэнскім максімалізме, маральным імператывізме (аснова дружбы з Янкам Брылём), пры так званым абстрактным гуманізме (асновы ўзаемаадносінаў з Алесем Адамовічам). Была напачатку канстатацыя паэзіі змагання. Красы змагання. Урачыстасць паверкі слова эстэтычнымі крытэрыямі – пры франтальным, энцыклапедычным зацікаўленні да з’яў.

Адраджэнца і Асветніка Уладзіміра Калесніка бачу я напачатку ў вілцы паміж яго афіцыйным навуковым кіраўніком па аспірантуры прафесарам І.В. Гутаравым і “Ветразямі Адысея”. Потым ужо будзе “Тварэнне легенды” і “Усё чалавечае”.

Успамін 1958 года. На кафедры беларускай літаратуры Беларускага дзяржаўнага універсітэта ідзе абмеркаванне кандыдацкай дысертацыі Уладзіміра Андрэевіча Калесніка. Гутараў Іван Васільевіч пытаецца: “Каму б я, каб давялося, ад ЦК КПБ даверыў бы вызначаць ідэалагічную сутнасць беларускіх пісьменнікаў?..” Адказ: “Уладзіміру Андрэевічу Калесніку”. Тым жа часам так атэставаны класіфікатар ад ідэалогіі быў ужо пры “Паэзіі змагання”: бо нездарма ж ён менавіта так назваў сваю кнігу 1959 года! Час, ідэалагічныя нарматывы, аднак, доўга былі, што кажуць, у ягоных пячонцы ды селязёнцы. Зжываць іх дапамагалі ветразі рамантызму. Энцыклапедыст і рамантык – нібы несумяшчальна, а стала фактарам і рэактарам, стымулятарам, каталізатарам вылучэння ў ім толькі адзіных чыста эстэтычных крытэрыяў – адраджэнцкіх.

Мяне, мае творчыя спробы ён падтрымліваў менавіта як адраджэнец, – падтрымліваў, колькі разоў знаходзячы ў маіх пальцах здольнасць адчуваць літаратуру як прыгажосць, як жывую існасць. А як падтрымліваў ён мяне як крытык, як рэцэнзент, першым у маскоўскіх “Вопросах литературы” напісаўшы пра маю манаграфію пра “Новую зямлю” Якуба Коласа, будучы рэцэнзентам першага выдання маёй гісторыі беларускай літаратуры ХІХ – пачатку ХХ стагоддзяў, будучы рэцэнзентам маёй другой кніжкі серыі “Жизнь замечательных людей” – кніжкі пра Францішка Скарыну. І яго рэцэнзіі былі не адпіскамі, а сяброўскімі развагамі і парадамі, меркаваннямі і аспрэчваннем. Па гісторыі літаратуры яны на кожны з двух тамоў былі не меншыя друкаванага аркуша, а колькі было паметак на палях кожнага тома рукапісу алоўкам, тое сапраўды трэба было мне ў свой час таксама вызначыць выдавецкімі памерамі. Справа не ў тым, што ўсе заўвагі, аспрэчванні мною прымаліся, безаглядна ўлічваліся. Бо па заўвагах было відно, што іх робіць магчымы аўтар іншага варыянту гісторыі нацыянальнай літаратуры, чым мой, і я колькі разоў гаварыў Уладзіміру Андрэевічу, як і Міколу Грынчыку, што адна зорка ў небе – не сузор’е, што датуль наша літаратуразнаўства не будзе сузорыстым небам розных літаратуразнаўчых школаў, сапраўды развітым літаратуразнаўствам, пакуль студэнты адзін пры адным не паставяць ну, не меней трох, чатырох, пяці падручнікаў па адным і тым жа стагоддзі, па адных і тых жа перыядах.

Але галоўнае, што рэцэнзіі Уладзіміра Андрэевіча стымуліявалі думку, штурхалі на свой пошук, на паўнейшы доказ сваіх пастулатаў, на больш пільную выверку сваёй уласнай канцэпцыі ў яе гарманічнасці, доказнасці, пераканаўчасці.

А што значыла пісаць на адзін рукапіс дзве рэцэнзіі, пры чым афіцыйную, платную недзе ў аб’ёме да 9-10 старонак, а неафіцыйную, рукапісную, толькі ў рукі аўтару – больш чым на 20-ці старонках дробнымі літаркамі – з прыпіскай: “Можаш, – Алежка, не зважаць, але падумай, табе відней...” І Алежка думаў і думае пра тое і цяпер з найшчырэйшай удзячнасцю ў душы аўтару такіх падпольных рэцэнзіяў, што зводзілі нашыя думкі ў адно па-за вокам пільных рэдактараў і цэнзараў! Канкрэтна кажучы, гэтыя двухадрасныя рэцэнзіі Уладзімір Андрэевіч пісаў для “Молодой гвардии” і для мяне як аўтара кнігі пра Францішку Скарыну, і мая кніга пра нашага першадрукара мела б куды іншы выгляд, каб не самаадданасць Уладзіміра Калесніка нашым з вамі агульным справам.

Яго адносіны да роднай літаратуры, да працы ў ёй – узор усім нам. Ягонае “Тварэнне легенды” – гэта адзін з выдатных маніфестаў Беларускага Адраджэння канца ХХ стагоддзя. Упэўнены, што гісторыя беларускай літаратуры зробіць і імя Уладзіміра Калесніка легендарным.