Інтэрв’ю У. Калесніка газеце «Заря»

ПРА ЧАС І ПРА СЯБЕ. “БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРА ЖЫВЕ ІДЭЯЙ АДРАДЖЭННЯ, А НЕ НАЖЫВЫ…”

– Уладзімір Андрэевіч! У юбілейных датах так добра знаёмы кожнаму чалавеку прысмак радасці і смутку. Гэта схіляе вярнуцца зноў у пару маладосці – туды, дзе пачыналіся першыя крокі, дзе яшчэ не напісанае, не зробленае, а толькі цвет, толькі завязь.

Як ішлі вы да свайго прызвання літаратара? Якія якасці і схільнасці натуры, жыццёвыя абставіны і варункі штурхалі вас да авалодвання нялёгкай і часта няўдзячнай прафесіяй літаратурнага крытыка?

– Ой, Генадзь Мікалаевіч! Гэта, як кажуць, шлях – сем вёрст да нябёс, ды ўсё лесам. Чалавек ідзе да сваёй прафесіі (кожны, і я таксама) у залежнасці ад таго, што ў яго ўнутры, куды цягне і схіляе закладзеная ў генах нейкая ўнутраная патрэба. Ды справа яшчэ ў абставінах і магчымасцях: ці зможаш ты гэтую ўнутраную патрэбу праявіць, ці не...

Я змалку любіў маляваць, майстраваць. Добра вучыўся ў школе. Дык выбар – вучыць мяне ў гімназіі – зрабіла маці. Сказала, што я яго буду вучыць, а бацька не хацеў. Меркаваў, што гэта дарэмная трата грошай, усё роўна палякі работы сыну не дадуць, ад зямлі адарвецца, а неба не дастане. Навошта вучыцца-мучыцца, панам не стане... Вось пойдзем на плыты, навучу яго плытнікам, стане рэтманам, будзе на Нёмане грошы добрыя зарабляць. І будзе жыць кум каралю, сват міністру, як я.

А маці мела амбіцыі. О! Амбіцыі яна мела... У бацькоў быў бюджэт двайны: матка трымала бюджэт тактычны, на розныя сямейныя і хатнія справы і патрэбы (сродкі сюды ішлі з гаспадаркі, то бычка прададуць, вяпрука ці гусей – усё гэта ішло маці). А з плытоў бацька папаўняў свой стратэгічны бюджэт, на які куплялася зямля, сенакос, прыбаўлялася гаспадарка. Дык маці сказала бацьку: “Я буду яго на свае грошы вучыць, не хочаш – не трэба”. Бацька і павёз мяне нехаця ў Наваградак здаваць экзамены ў гімназію і, развітваючыся, кажа: “Ну, лепш, сынок, каб не здаў”. А пасяліў ён мяне ў свайго знаёмага, купца Саламянскага, каторы Налібоцкую пушчу эксплуатаваў. Кажа таму: “Ну, няхай ён у цябе пажыве на гарышчы, у адрынцы ці стайні, дзе коні стаяць. Не трэба, кажа, яму нічога”. Так я і жыў на тым гарышчы: рана ўстанеш, салому абтрасеш – і пайшоў на экзамены. Кончыліся экзамены, вывесілі вынікі (а там на пяцьдзесят месц было дзвесце пяцьдзесят заяў, ды некаторыя паступаючыя па два-тры гады рыхтаваліся, рэпетытараў бралі дзецям чыноўнікі наваградскія). Прыходжу я (ішоў так спакойна, думаю: не паступлю – бацьку дагаджу, паступлю – матцы дагаджу) – паступіў... І патопаў дадому сорак пяць кіламетраў, прынёс гэтую вестку.

– Відаць, трэба было мець нейкія прыродныя здольнасці, каб вытрымаць такую канкурэнцыю?

– Там экзамены праводзілі, скажу шчыра, дык арыентаваліся не так на веды мнеманічныя, памяць, запамінанне фактаў, а на здольнасць да творчага мыслення, арыгінальнасць адказаў. Я, напрыклад, быў адзіным, хто растлумачыў, чаму мяняюцца поры году, нават схему намаляваў. Дык такое іх цікавіла... Былі ў мяне, канечне, і пэўныя схільнасці да гуманітарных навук. Па тым часе – як на свае гады – я быў добра начытаны.

– А эстэтычная чуласць, уражлівасць?

– Я маляваў акварэлямі добра, любіў стругаць, габляваць, сам сабе лыжы рабіў, маці чаўнакі рабіў і іншыя прылады для ткацтва. І табурэтку зраблю, дык лепшую, чым бацька – маці хваліла. Канкурэнцыя ў нас была! А там у гімназіі (гэта была з гуманітарным ухілам гімназія) я таксама мог развіваць свае здольнасці. Там быў выдатны выкладчык рысунка прафесар Крук, які скончыў акадэмію ў Кракаве па аддзелу прыкладных мастацтваў. Ён мяне палюбіў чамусьці – ці за тое, што ў мяне быў спрыт у руках, ці за гордасць (аднойчы ў яго на вачах я ваяводзічу даў па карку за “хама”). Прафесар Крук нават даверыў мне ключ ад майстэрняў. Я мог у любы час, калі замаруся чытаючы ці пішучы, пайсці адкрыць і там сабе габляваць, рэзаць па дрэву, тачыць што-небудзь. Што мы з ім рабілі? Розныя цацкі, полачкі прыгожыя, рамкі. Рабіў я таксама мадэлі самалётаў, прывозіў іх дадому на канікулы...

– Можна лічыць, што ўсё тое, што мы бачым тут, на сценах вашай кватэры: і разьба па дрэве, і маляванне, карціны – гэта вынік захаплення яшчэ з дзяцінства?

– Так. Я цікавіўся мастацтвам, многа чытаў кніг па жывапісе. Рэгулярна – часопіс “Sztuka” (выходзіў такі квартальнік на польскай мове). Мастацтва ўсіх краін, у тым ліку і савецкае, мадэрнісцкае мастацтва 20-х гадоў, Кандзінскі, Аненкаў, Малевіч і другія – усе кірункі былі прадстаўлены. У мастацтве, гісторыі мастацтва арыентаваўся я свабодна. Праўда, мне думалася, што, можа, я не выцягну на жывапісца (дзе мне там у акадэмію патрапіць, гэта ж недасяжныя рэчы!..), а вось крытыкам я бы мог стаць – так мне здавалася... І хацелася пісаць так цікава пра мастакоў, як Гэрсан-Дамброўская.

– Ужо тады?

– Тады. А пазней жыццё пераключыла з жывапісу на літаратуру. Было гэта пасля вайны, як я вучыўся ў Мінскім педінстытуце. Брыль мяне звёў з пісьменнікамі. Да паступлення чытаў многа, у школе з паўгода выкладаў беларускую літаратуру.

– Жывучы ў Заходняй Беларусі, ва ўмовах нацыянальнага ўціску, паланізацыі, якую мэтанакіравана праводзіў урад Польшчы, беларусу было, відаць, няпроста ўстаяць перад спакусай “прышчапіцца” да культуры, як яму здавалася, “вышэйшай”, ды яшчэ пануючай. Вы, тым не менш, сталі беларускім літаратарам, адстойвалі свой народ, яго гонар у гады Вялікай Айчыннай са зброяй у руках. І ў мірны час як літаратар, вучоны, педагог змагаліся за яго культуру. Які сэнс укладваеце вы ў гэтае паняцце “беларускі інтэлігент”?

– Канечне, выхаванне ў арэале чужой культуры (хоць і суседняй, славянскай) для прадстаўніка нацыі, якая складала нацыянальную меншасць, ставіла многа спецыфічных праблем. Я не буду на іх спыняцца, бо гэта забярэ многа месца і часу. Скажу, што калі мне давялося паступаць у гімназію, з беларускіх гімназій ужо засталася толькі адна – у Вільні, а ехаць туды і жыць было дорага. Наваградак жа бліжэй, бацька пад’едзе, дый самому ў разе чаго можна вярнуцца дамоў. Бацька ўсё ж разлічваў, што калі сын скончыць польскую гімназію, то можа што-небудзь і будзе, знойдзе якую работу “панскую”, а як з беларускай, то зусім нічога – турму знойдзе, у камеру трапіць, як і многія гімназісты-вяскоўцы.

– Практычна глядзеў, як бацька?

– Практычна... Я, як паступіў, застаў у гімназіі, у старэйшых класах, вучняў з былой мясцовай беларускай гімназіі, каторыя перайшлі ў польскую. Ім была пастаўлена ўмова, як закрывалі гімназію: альбо пераходзьце ў польскую, альбо едзьце ў Вільню. Так некаторыя паступалі ў польскую, прычым вельмі здольныя хлопцы былі – такія, што лідэрствавалі, вадзілі рэй у гімназіі. Яны нас “аўстрыйцаў” сабіралі і вялі гутаркі, наказы давалі: “Трымайце прэстыж беларускай нацыі! Вы павінны вучыцца лепш, чым палякі!”. А беларускія кніжкі можна было толькі ўпотай чытаць, творы савецкіх аўтараў гімназістам чытаць было забаронена. У мяне засеклі “Ціхі Дон” пад падушкаю – нехта падаткнуў, што ноччу чытаю, спаць не даю. Знайшлі ў мяне гэтую кніжку, і дырэктар выклікаў ды заявіў: “Ты дэмаралізуеш вучняў. Я не жадаю, каб “takie dziecko” вучылася ў мяне ў гімназіі”.

– Беларускай інтэлігенцыі ў Польшчы, у Заходняй Беларусі даводзілася, як відаць, нялёгка, пакутлівая ёй выпала доля?

– Там ахвярніцкая была інтэлігенцыя. Яна групіравалася ў Вільні, у адным цэнтры бадай што. А на перыферыі жылі адзінкі, упартыя інтэлігенты, паэты, самадзейнікі, асветнікі такія. Таварыства Беларускай Школы дзейнічала. У 30-я гады яно было ўжо забаронена. Грамада ж яшчэ ў канцы 20-х гадоў аб’яўлена незаконнай, арыштаваны яе актыў, асуджаны. Даўжэй крышку праіснавалі беларускія каталіцкія арганізацыі пад патранатам Беларускай хрысціянскай дэмакратыі, лідэрам якой быў ксёндз Адам Станкевіч. То іх Беларускі інстытут гаспадаркі і культуры, яго чытальні, яго культурныя вогнішчы даўжэй захоўваліся. Але ў 1938 годзе, як ні дзіўна, нават лідэраў БХД выслалі з Вільні, бо гэта, маўляў, зона пагранічная, а сітуацыя была напружаная (вайны ж чакалі), так што і ксёндз Адам Станкевіч вымушаны быў пераехаць на пасяленне, на высылку. Усіх, хто ў турмах пабываў за палітыку, улады адсялялі далей ад савецкай граніцы. Дома не жыві, зарабляй, дзе і як хочаш, на сваё ўтрыманне, ды яшчэ раз альбо два на тыдзень у пастарунак павінен прыйсці адзначыцца...

– Лёс беларускай інтэлігенцыі заўсёды быў цяжкі. Нялёгкая ноша, відаць, наканавана ёй і сёння?

– Генадзь Мікалаевіч! Сёння маладыя, мне здаецца, вельмі любяць плакацца каму-небудзь у камізэльку. Калі чытаю ў газеце матэрыял: “Так, так... беларускім настаўнікам найбольш цяжка сёння...”, то думаю: перш, чым такое заяўляць, трэба запытаць у старых настаўнікаў: а як ім было і як цяпер? Маладыя не хочуць пытаць старых... Маўляў, яны сваё аджылі. Кажуць, нам вось змагацца трэба! А яны хіба не змагаліся? Мы сёе-тое знаем (ад выпускнікоў нашага педінстытута). Калі пачалі яны скардзіцца на лёс свой настаўніцкі? Прыйдзеш лекцыю чытаць у інстытуце ўдасканалення, дык закідаюць пытаннямі: чаму нам горшыя ўмовы? Чаму нам скарачаюць гадзіны? Чаму па нашых дысцыплінах няма экзаменаў? Вядома, слухачы лічаць жа, што ты – іхні настаўнік, ды яшчэ пісьменнік, член праўлення СП, друкуешся, знаёмы са сталічнымі свяціламі, – дык маеш жа ўплыў вялікі на стан жыцця ў рэспубліцы. А я казаў бывала: “Вы мяне выбралі б прэзідэнтам рэспублікі, можа, тады я што-небудзь і зрабіў бы. А так я таксама, дзе надараецца мажлівасць, пытаюся толькі “чаму?” І адказу не чую. У нас жа ўсё творыцца “калектыўна”. Так выгадна начальству.

Я выступаў на праўленні СП Беларусі, калі тадышні сакратар ЦК Пілатовіч вынес пытанне аб закрыцці беларускамоўных выданняў. Тая ж “Заря” выходзіла на дзвюх мовах. Дык беларускае – ліквідаваць, пакінуць рускае. Чаму? Бо гэта, бачыце, дорага каштуе. Я выступаю і кажу, што гэта няпраўда, каштуе танна. Там усяго тры чалавекі працуюць над беларускім выданнем: намеснік рэдактара, стылькарэктар і машыністка-перакладчык. Пілатовіч прыводзіць новы аргумент: мала разыходзіцца, усяго пяць тысяч. Дык што з таго, што пяць тысяч? З нашага ж народа ідуць паэты, пісьменнікі, празаікі, будучыя вучоныя – яны ж па-беларуску гавораць, думаюць, пішуць. Не прымушаюць іх: могуць пісаць па-руску, па-ўкраінску. Але ж большасць піша па-беларуску, дык дайце магчымасць ім застацца сабою. Перасохне ж крыніца, што жывіць нацыянальную культуру, дух народны, спадзе жывая вада, што жывіць таленты. На Палессі генафонд абсалютна чысты, яшчэ не крануты ўплывамі, нават не разбуджаны. Пры цары і пры Польшчы мала выбівалася людзей і станавілася пісьменнікамі. А цяпер – кажу – гужам ідуць у навуку і мастацтва палешукі.

Я гэта гавару, а Пілатовіч: “Средств нету, денег нету, надо удешевить издания, сделать их рентабельными”.

А на справе гэта ж была самая звычайная ідэалагічная афёра: хітрыкамі прыкрыць беларускамоўнае выданне “Зары” і “Гродзенскай праўды”, скараціць урокі па беларускай літаратуры да мінімуму, зрабіць неабавязковым наведванне ўрокаў беларускай мовы і завяршыць русіфікацыю, якую два стагоддзі праводзіў царызм. Мілая пераемнасць місіі!

– Вы закранулі вельмі балючую праблему, бо сёння адраджэнскі рух на Беларусі сутыкаецца з вялікімі цяжкасцямі. Асабліва гэта датычыцца праблем, звязаных з функцыянаваннем і выкарыстаннем беларускай мовы ў якасці дзяржаўнай. Выязная сесія абласнога Савета, што адбылася нядаўна ў Ляхавіцкім раёне, нават прыняла спецыяльны зварот да Вярхоўнага Савета рэспублікі з прапановай увесці ў праект новай Канстытуцыі Беларусі ў якасці другой дзяржаўнай мовы – рускую. Прытым, каб абгрунтаваць неабходнасць такога палітычнага кроку, асобныя дэпутаты спрабавалі спекуляваць нават на адрозненнях мясцовага дыялекту ад літаратурнай беларускай мовы. Што вы думаеце на гэты конт?

– Я думаю, што гэта камуфляж, прыкрыццё свайго калецтва нацыянальнага, недаразвітасці нацыянальнай з боку дэпутатаў-беларусаў. Прынялі гэтую пастанову большасцю, відаць, але ж не ўсім складам, не ўсімі ста працэнтамі. Дык трэба падумаць гэтым дэпутатам: каго і што яны прадстаўляюць? Ці ж толькі калгас нейкі ці прадпрыемства, гандаль? Даспадобы гэта і прадстаўнікам былой наменклатуры, адчужэнне якіх ад роднай мовы і культуры было ў свой час запраграмавана. Бо калі нехта рабіў службовую кар’еру ці ў гаспадарчай, ці дзяржаўнай альбо партыйна-апаратнай сферы, дык павінен быў перайсці на рускую мову, русіфікавацца так, каб нават акцэнту беларускага не засталося – тады ў Маскву хутчэй трапіш. Альбо і тут будучы: калі па-руску чыста “говорит”, дык усё роўна што па модзе апрануты – куды ні сунься – прапусцяць. Раскрываць сёння трэба кадравую статыстыку: хто ж кіраваў і чаму мясцовыя адракаліся ад роднай мовы, чаму канверціраваліся? Абзываць манкуртамі не трэба, грубасць і хамства не памочнікі беларускаму адраджэнню... Але ж і ім сёння не хочацца мяняць сябе. Нашто самому мяняцца, калі можна памяняць законы? Вось і дабіваюцца... Абласны Савет прыняў ганебнае рашэнне, сорам павінен быць і дэпутатам, і выбаршчыкам. Удвая прыкра, што адбыўся гэты акт на радзіме Фёдара Еўлашэўскага, які ў сваім “Дзённіку” захапляўся нацыянальнай годнасцю землякоў, сенатараў і паслоў Вялікага княства Літоўскага, іх аўтарытэтам на алімпе ўлады.

А ў нас, пачынаючы з хрушчоўшчыны, калі бацькам было аддадзена права рашаць, вывучаць ці не вывучаць іх дзецям родную мову, лічылася ледзьве не подзвігам адмаўленне ад беларускай “простай” мовы ў карысць мовы “старэйшага брата”. Ды што раўняць: выкладчык беларускай мовы, дай Бог, калі мае адзін дапаможнік па тэме ўрока, часта не мае ніводнага, а выкладчык рускай мае пяць-дзесяць на выбар. Яго ўрок ужо за кошт метадычнай аснасткі выходзіць больш цікавым, больш прывабным для вучня. Ды і колькасная перавага... У школе працавала звычайна пяць настаўнікаў рускай мовы і адзін-два беларускай. Адсюль вынікае, што паставіць сёння развіццё беларускай і рускай мовы ва ўмовы свабоднай канкурэнцыі – гэта тое самае, што недакормленага баксёра пеўнікавай вагі выпусціць на рынг супраць кандыцыйнага цяжкавагавіка.

Адразу пасля рэвалюцыі ўрад БССР узяў правільны курс на тое, каб стварыць для былой пад уціскам культуры шанец выраўняцца, тое ж трэба рабіць і сёння, каб паправіць шкоду, учыненую дзяржавай і партапаратам у часе іх “барацьбы” за стварэнне супернацыі – адзіны савецкі народ.

Яшчэ ў канцы 20-х – пачатку 30-х гадоў пачаўся тэрор супраць беларускай адраджэнскай інтэлігенцыі. З 86 удзельнікаў судовага працэсу па справе СВБ (Саюз вызвалення Беларусі) пяць год высылкі ў глыб Расіі атрымалі каля 80 чалавек, яшчэ 8 ці 9 былі асуджаны на пяць гадоў заключэння ў канцлагерах.

Следам за тым другі працэс – заходнебеларускіх палітэмігрантаў – паслоў Грамады ў польскім сейме, лідэраў Змагання, ГПУ абвінаваціла ў шпіянажы і катаваннямі дабівалася самаагавораў.

Заходнебеларуская прэса тады ўлавіла, што ідзе франтальны русіфікатарскі націск на Беларусь, пад выглядам барацьбы з контррэвалюцыяй і “нацдэмамі” выбіваюцца з сядла не толькі інтэлігенты, але і палітыкі-патрыёты, такія, як А. Чарвякоў, М. Галадзед, А. Бурбіс, Ц.Гартны, У. Ігнатоўскі і іншыя. Дык хіба можна на гэта забыцца, не ўлічваць сёння, выконваючы закон аб мовах?

– Мастацтва, літаратура ў таталітарным грамадстве заўсёды былі пад пільным наглядам улады. Аб іх “клапаціліся”, бо разглядалі як магутны сродак ідэалагічнага ўздзеяння на масу. Аднак сёння падобна на тое, што развітваючыся з таталітарнай мадэллю грамадства, мы развітваемся і з прыярытэтамі дзяржаўнай палітыкі ў дачыненні да сферы літаратуры, мастацтва, навукі. Як гэта адаб’ецца на духоўным стане грамадства? Ці зможа ва ўмовах рынку жыць і выжыць беларускае мастацкае слова, культура?

– Такі няпэўны час, што цяжка праракаваць сёння. Літаратура ва ўмовах рынкавых спакусаў?.. Рынак у нас ненармальны, дзікі, значыць, і адносіны да культуры такія ж. Літаратура беларуская не мае шанцаў прабіцца да рынку, паколькі жыве ідэяй адраджэння, а не нажывы. Кніжны рынак... Ды там жа працуе шмат людзей, каторыя беларускай мовы і не нюхалі. Прыходзіць пакупнік у кнігарню, а яму кажуць: “Это на белорусском языке...”. Так людзі на зарплатах дыскрэдытуюць не толькі літаратуру, але і мову. Пагарда пачалася са школы, дайшла да кніжнага гандлю і да чытацкай практыкі. Нават пісьменнікаў дзяліла наменклатура на “московских писателей” і “нашых”, мясцовых, бедных родзічаў Апалона.

Прадукцыя кніг сёння прымае рынкавы характар, але ў духоўным плане ён хваравіты... Што ж гэта за прадукцыя, якая дае прыбытак на кніжным рынку? Гэта парнаграфія, фантастыка, прыгодніцкая літаратура, сенсацыйныя мемуары. У большасці гэта творы, перакладзеныя з замежных моў. Яны прадаюцца па высокай цане і на расійскай мове. Ёсць такія фірмы і ў нас, на Беларусі. Дык дырэктар адной з іх хацеў у нас, пісьменнікаў, адкупіць “Іслач” – Дом творчасці. У яго свая брыгада з двух дзесяткаў пёркаў: перакладчыкі, празаікі, якія пішуць пад дэтэктыў, фантастыку, сэкс, прыгодніцтва. Тавар ідзе нарасхват, кнігі друкуюцца, а творцы атрымліваюць вялікія грошы...

– Дык гэта можа і ёсць новая мастакоўская свабода?

– Выходзіць, так... Я тут згодзен з міністрам інфармацыі А.Бутэвічам, што на пераходным этапе (пакуль рынак ненармальны) абавязкова патрэбны падтрымка і клопат дзяржавы ў дачыненні да літаратуры нацыянальнага адраджэння. Трэба выйсці хоць бы на ўзровень чытацкай зацікаўленасці, на якім знаходзіцца літаратура ў Прыбалтыцы, ці хоць бы на Ўкраіне.

– Уладзімір Андрэевіч, агульнапрызнаная ваша роля ў “распальванні” Берасцейскага пісьменніцкага вогнішча. Значны ўклад унеслі вы ў даследаванне і развіццё культуры Берасцейшчыны, падрыхтоўку настаўнікаў для школ вобласці. Якімі бачацца вам сёння творчы патэнцыял краю, перспектывы яго духоўнага адраджэння і развіцця? Што новага, арыгінальнага ўносіць ён у культуру ўсёй Беларусі?

– Я думаю, што гэты край нездарма даўно лічыцца краем экзатычным, як бы запаведнікам культуры карэннай славянскай, беларускай, каторая аформілася як культура дзяржаўная ўжо ў перыяд Вялікага княства Літоўскага. Ужо тады берасцейцы ігралі вялікую ролю ў духоўным жыцці дзяржавы і беларускай народнасці. Дастаткова назваць імёны Льва Сапегі, канцлера Вялікага княства Літоўскага, ці выдатнага пісьменніка-палеміста Афанасія Філіповіча, якія паходзяць з Берасцейшчыны.

У 20-я гады нашага стагоддзя адсюль таксама пайшоў прыліў, але слабейшы, чым у іншых зонах Заходняй Беларусі. Р.Шырма адсюль выйшаў, У. Ігнатоўскі, хоць той сфарміраваўся ўжо ў Савецкай Беларусі, у агульнабеларускім арэале, браты Цвікевічы. На жаль, пры Польшчы адсюль выходзіла мала талентаў, хоць былі такія зоркі, як Міхась Забэйда-Суміцкі. Але большасць – М. Засім, П. Пестрак, В. Таўлай – цераз турмы выходзілі ў літаратуру, а не цераз школы. Сапраўдная паводка наступіла пасля вайны. І стварыла гэты цуд ахвярнае настаўніцтва. Гэта сапраўдны подзвіг. А перспектывы, будучыня будуць залежаць ад таго, як зможа развівацца наша культура ў цэлым, і, зразумела, ад таго, як будзе дыхаць эканоміка рэспублікі.

Ёсць тут і негатыўныя тэндэнцыі. Я лічу, што ўрбанізацыя, зададзеная зверху, падарвала той народны жывец, які радаваў і цешыў вока Р. Шырмы, М. Доўнар-Запольскага, іншых збіральнікаў беларускага фальклору менавіта на Палессі. Раней вёска выступала стваральніцай і ахоўніцай культуры беларускай. Чаму я беларускасць палюбіў? Не толькі на ўзроўні абрадаў ці гаворкі матчынай, а на ўзроўні кніжнай культуры, паэзіі, тэатра, песні. У нас у вёсцы рэгулярна спектаклі ставіліся, усе п’есы беларускія я помню з дзяцінства, а песні – ад матчыных калыханак... Моцна падорваны гэтыя карэнні... Але як пагляджу па тэлебачанні фальклорныя перадачы (жыўцом яны ідуць ці крыху рэжысурай падчапурыліся), а ўсё роўна з Палесся самыя моцныя, самабытныя, шчырыя. Тут усё-такі кансерватызм зрабіў станоўчую справу, захаваў культурны генафонд. Таму палескія пісьменнікі – тыя ж А. Наварыч, Л.Філатаў, С. Крываль, Н. Мацяш, А. Разанаў, Л. Дранько-Майсюк, В.Жуковіч, З. Дудзюк – уносяць у беларускую літаратурную мову слоўкі, якія становяцца залацінкамі паэзіі, узбагачаюць творчы матэрыял.

А вось тым, хто хацеў бы зрабіць з палескага дыялекту асобную мову, мне хочацца запярэчыць. Я не супраць, каб тое, што пішуць на дыялекце, друкавалі, выдавалі кніжкі. Я за гэта. Так ва ўсіх цывілізаваных народаў робіцца. У палякаў на гуральскім дыялекце некалькі кніжак выдадзена – і неблагімі паэтамі Падкарпацця, якія жывуць і твораць у арэале польскай літаратуры. І ў нас трэба так рабіць. Але ператвараць гаворку тэрытарыяльную ў нацыянальную штучна – гэта, па-мойму, афёра.

– Бо працэс станаўлення і крышталізацыі нацыянальнай мовы ёсць складаны вынік тысячагадовага развіцця пэўнай папуляцыі ці этнасу.

– А як жа. Трэба мець духоўны арэал нацыі, вялікую пісьмовую традыцыю: летапісы, юрыдычныя кодэксы, канфесійную літаратуру і ўсякую іншую – з гэтага ўтвараецца душа нацыі і нацыянальная мова. А палеская гаворка жыла і развівалася ў арэале Вялікага княства Літоўскага. Пасля ў зоне канкурэнцыі і ўплываў Польшчы і Расіі. Дзякуючы агульнасці гістарычнага лёсу, духоўнай роднасці, яна пры ўсіх адметнасцях нясе ў сабе агульнанацыянальны стрыжань. Ды і характар, духоўны і псіхалагічны склад палешука блізкі беларускаму характару з ягонай лагоднасцю, памяркоўнасцю, дабрынёй, развагай. Хоць апошні я не стаў бы ідэалізаваць.

Што датычыцца майго “вялікага ўкладу” ў культуру краю, дык гляджу на справу крытычна і цвяроза. Проста працаваў, рабіў сумленна асветніцкую работу, наколькі мне дазвалялі мае здольнасці. Асабіста я ўдзячны тым настаўнікам школ, якія ператрывалі страшнае ліхалецце і не здаліся, засталіся беларускімі настаўнікамі, якіх шанавалі дзеці і бацькі. Не кідаліся гэтыя настаўнікі ў паніку, не спяшаліся пераходзіць на рускую мову і літаратуру ці дзесьці ва ўстановы, каб пазбегнуць цяжару гэтай дыскрымінацыі. Цяжар гэты павінен быў нехта несці, каб даць прыклад патрыятызму. І тыя, хто нёс яго сумленна, дзякуючы сваім здольнасцям, дабіліся таго, што непрэстыжная па кіраўнічай ідэі, па плану “начальственному” беларуская літаратура і мова была прадметам паважаным, любімым. Яны і літаратараў запрашалі, і выпускалі літаратараў. Пра гэтых ахвярнікаў я магу сказаць, што яны стаялі на варце культуры Палесся, не далі марнавацца талентам і сыходзіць у чужую культуру. А мы – тут (я ж не адзін тут, у горадзе. Тут М. Засім і М.Рудкоўскі жылі. Потым Н. Мацяш і Я. Янішчыц прыйшлі, В. Жуковіч, М. Пракаповіч, М. Купрэеў, А. Каско, многія іншыя хлопцы). З іх сябрына стваралася літаратурная. Да яе далучаліся прыезджыя – А. Авечкін, А.Бакуменка, М. Цялічка, С. Курылёва. Ягоўдзік тут працаваў выдатна, вось выдаў альбом берасцейскіх пісьменнікаў. Цяпер Валя Кукса, Зіна Дудзюк, Сідарук, браты Дэбішы – сілы значныя. Так што тут літаратурная сябрына, хутчэй, саюз душ – блізкіх, творчых. “Паэт паэту ёсць кунак!” – як казаў Ясенін (жартуе, пасміхаецца). Яны самі сябе стваралі, раскрывалі таленты. А што да мяне, дык я, канечне, нейкія тэарэтычныя абгрунтаванні па іх работах, па іх творчасці рабіў, знаёміў па серадах з тэорыяй літаратуры, з эстэтыкай. Напэўна, гэта было карысна. Тым болей, што ўзнікалі ў нас вострыя творчыя дыскусіі...

– Ну, што ж, Уладзімір Андрэевіч! “Вялікі” ці “значны” быў гэты ваш уклад – пра гэта, напэўна ж, скажуць нашчадкі. Вам жа вялікі дзякуй за гутарку. Усе прыхільнікі вашага таленту жадаюць вам здароўя, шчасця, творчага плёну.

(З Уладзімірам Калеснікам гутарыў літаратуразнаўца Генадзь Праневіч)