ЗУБРЫ Ў БЕЛАВЕЖЫ

Іван Чыгрынаў

Памёр Уладзімір Андрэевіч Калеснік, чалавек далікатны, разумны і не па цяперашнім часе добразычлівы. У Брэсце мне даводзілася заходзіць да яго колькі разоў, а так, у Саюзе пісьменнікаў, сустракаліся, можна сказаць, часта. Казалі, што паміраў ён доўга і цяжка, аднак гэта ўжо як каму выпадае. Я недзе цешу, напрыклад, сябе, што маці мая ў Новай Мышы за Баранавічамі адышла на той свет лёгка, прынамсі, без пакутаў, бо цяпер ведаю, у якія хвіліны таго чэрвеньскага дня развітвалася яна з жыццём на гэтым свеце, і маю магчымасць супаставіць тое-сёе. У кожным разе, асабіста мне ў яе перадсмяротныя хвіліны было і лёгка, бадай, як ніколі, дыхаць, і лёгка жыць. Значыць, ёй ад мяне нічога не трэба было. І яшчэ колькі часу пасля яна прыходзіла да мяне ў снах, каб пабудзіць перад чарговым прыступам стэнакардыі... Калеснік таксама быў з тых людзей, што насіў за пазухай ласку для ўсіх, каго паважаў.

Можна, вядома, устанавіць дакладны год, але якое гэта мае значэнне? Я маю на ўвазе год, калі Уладзімір Андрэевіч вазіў мяне на сваёй аўтамашыне ў Белавежскую пушчу. Здаецца, было гэта пасля прэм’еры спектакля паводле майго рамана “Апраўданне крыві” ў абласным драматычным тэатры, які ажыццявіў рэжысёр Сяргей Яўдошанка. Спектакль Калесніку не дужа спадабаўся, і ён сказаў – шуму зашмат, стрэлаў; вам хацелася, каб як болей людзей забіць на сцэне, хоць я падобнага граху за сабой ніколі не адчуваў, але чалавек гаварыў дасведчаны і ў мастацтве, і ў тым жыцці, якое разгортвалася на сцэне ў спектаклі. Добра, што мы пра ўсё гэта перакінуліся словам адразу пасля прэм’еры, увечары, таму ў дарозе назаўтра абодвух займалі іншыя праблемы, звязаныя як з творчасцю, так і з тагачасным жыццём увогуле. Спадарожніка майго турбавала, напрыклад, становішча мовы ў тэатрах, дарма што брэсцкая трупа ставіла спектаклі на рускай мове, але ж руская мова таксама паступова ператваралася ў нас у штосьці знявечанае; зусім блага складваліся справы з беларускай мовай, часам тады ўжо здавалася, што мы апошнія з магіканаў, якія яшчэ хоць збольшага валодаюць ёю.

У пушчы працаваў невялікі кантынгент, калі дазволена і цяпер так мовіць, вучоных-даследчыкаў. Усе яны добра ведалі Калесніка, таму сустрэча выглядала жаданай, звычайна, як і належыць у такіх выпадках. Па пушчы з намі падахвоцілася паездзіць маладая навукоўка, сказала, што ведае ўсе дарогі; значыць, і пакажа ўсё на нашым баку. “Ну а з палякамі варта было змаўляцца раней”, – ні то пашкадавала, ні то дала зразумець, што яна нічога не зробіць нам у гэтым сэнсе. Між тым, ужо церусіў дробны дождж. Лепей было паспяшацца. А тут яшчэ дырэктар запаведніка падахвоціў: “Сёння ў нас у рэстаране смажаная зубрына. Бяда, малады звер зламаў нагу. То не затрымлівайцеся ў пушчы. Увечары паласуемся зубрынай смажанай”. Сказаў дырэктар таксама, што ва ўрадавай рэзідэнцыі ў гэтыя дні адпачывае Янаш Кадар, венгерскі ўладар. Нарэшце, мы паехалі. Не праехалі і трох кіламетраў, як за ўрадавай рэзідэнцыяй, вароты якой былі зачыненыя, убачылі ў дуброве зубра. Пад шэпт грыбнога дажджу звер скуб траву, карміўся. Уладзімір Андрэевіч тым часам меў з сабой фотаапарат, вядома, што яму тут жа закарцела зрабіць здымак. І ён вылез з машыны, пакінуўшы матор працаваць на невялікіх абаротах; набліжаўся да звера асцярожна, каб не выдаць сябе раней часу, словам, рухі рабіў з перасцярогай – усё-ткі паміж дубоў пасвіўся не хто іншы, а зубр, легендарны, казачны і, мяркуючы па расказах людзей, якія сустракаліся з ягонымі братамі ці сёстрамі, небяспечны. Зразумела, што я таксама не застаўся ў машыне. Назіркам, следам за Уладзімірам Андрэевічам, пачаў пераадольваць адлегласць ад дуба да дуба, хаваючыся ад магутнага звера, які невядома на што здольны. А звер тым часам скуб сабе траву і ані шманаў; ну, падкрадваецца хтосьці і няхай, калі яму цікава! Стала чуваць, як зашчоўкаў Калеснік фотаапаратам. Тады звер падняў галаву, павадзіў па баках, а як убачыў нас за дрэвам, то пачаў пераводзіць цяжкі позірк з аднаго на другога, балазе, адлегласць ушыркі была не такая ўжо і малая. Не ведаю, што адчуў Уладзімір Андрэевіч пад зубрыным позіркам, а ў мяне раптам пад капелюшом на галаве ўзняліся дыбком валасы. Здаецца, і страху ў душы не было, а чупрына раптам усё роўна як напухла. Калеснік перастаў здымаць, падаўся назад, не зводзячы вачэй з зубра. Адступаў ён з годнасцю, але свядома, можа, непакоіўся за мяне. Мне ж тым часам саліднасць не ўдалося захаваць, і я кінуўся подбегам да машыны. Нарэшце ўселіся, Калеснік націснуў на педалі, затым ціха, быццам у нервовасці, засмяяўся. Спадарожніца нам трапілася маўклівая, не абмовілася нават словам пра нашыя ўцёкі; затое Калеснік, акурат апраўдваючыся, пачаў расказваць, як на адным хутары, што на ўскрайку пушчы, зубр пакалечыў вясковага дзядзьку, калі той вяртаўся з Камянца нападпітку.

– Ну, то ж нападпітку, – сказала на гэта наша жанчына-спадарожніца.

Хутка мы выехалі на царскую дарогу, паглядзелі на бліжэйшыя азярыны, парослыя белымі і жоўтымі гарлачыкамі, пастаялі на нейкім гарбатым мосціку з жалезнымі парэнчамі, тады палічылі час, які нам спатрэбіцца на зваротны шлях, і зноў селі ў машыну, каб ехаць на савецка-польскую граніцу. Але туды не даехалі. Хвілін праз дваццаць убачылі на дарозе, што вяла да граніцы, чалавека, апранутага ў зашмальцаваную ватоўку, з брызентавай сяржанцкай сумкай у руцэ. За ўвесь дзень, лічы, адзін чалавек трапіўся ў пушчы, то чаму не спыніцца, тым больш што і ён сумкай пачаў паказваць, каб мы зрабілі гэтак. Хто, адкуль? Аказваецца, экскаватаршчык. Працуе цяпер на граніцы, капае нейкія канавы. Але сёння экскаватар сапсаваўся, таму ідзе дамоў. Сам пытае: куды вы, маўляў? І тут жа дзіву даецца – што там, на той граніцы, цікавага цяпер, у дождж!.. Да хутара яму яшчэ кіламетраў паўсотні ісці. Можа б, падвезлі? А як ён сабе гэта ўяўляе? Нам жа таксама неабходна паспець да цёмнага выехаць на край пушчы. Тады вазьміце з сабой: з Камянюкаў ён дабярэцца да свайго хутара. Так і зрабілі. Між тым, са слоў экскаватаршчыка, выходзіла: самая кароткая дарога адтуль да адміністрацыйных пабудоў – былая вузкакалейка, на якой цяпер не было рэек, адзін пясчаны насып, парослы ўжо дзірваном. Так што, можна ехаць без сумнення. Мы адшукалі яе ў зарасніку, Калеснікаў аўтамабіль якраз стаў коламі па краях. “Не хвалюйцеся, – падбадзёрыў экскаватаршчык, – наперадзе перашкодаў не будзе”. Нарэшце Уладзімір Андрэевіч скрануў машыну, і яна пакацілася па здзірванелым насыпе. Церусіў дождж, але над вузкакалейкай была такая густая навісь з дрэў, што ніводная кропля больш не засціла пярэдняе шкло. Шчасліва праехалі такім чынам два кіламетры, тры, чатыры, пяць... Здавалася, сапраўды, ніякай перашкоды на шляху не прадбачылася. Але недзе на сёмым кіламетры раптам убачылі зубра, дакладней, зубрыную галаву, якая быццам ляжала пасярод насыпу. Зубр стаяў побач, з левага боку. Няйначай драмаў, звесіўшы магутную галаву з моцнымі, каржакаватымі рагамі. Як кажуць, перашкоды, чым гэта, больш і не трэба. Крокаў за паўсотню ад звера мы спыніліся. Горай не прыдумаць: наперад далей не паедзеш, ні направа, ні налева таксама з’ехаць немагчыма, высока і крута, толькі назад; але колькі гэта кіламетраў давядзецца сунуцца адваротным ходам? І тым не менш Уладзімір Андрэевіч ужо гатовы быў уключыць задні ход. Але нечакана выратаваў становішча экскаватаршчык. Моўчкі вылез з машыны, пакрочыў да зубра. Не паспелі мы засцерагальнае слова выгукнуць, як чалавек замахнуўся сваёй брызентавай сумкай і ляснуў страшнага звера па рагах.

Маючы на ўвазе нашыя няўдалыя ўцёкі ад аднаго зубрынага позірку, можна было цяпер уявіць, што можа адбыцца ў лясной гушчэчы. Але экскаватаршчык, аказваецца, ведаў, што рабіў. Патрывожаны зубр зусім не ўскіпеў на чалавека, павярнуўся ад нечаканага ўдару, а затым адбегся ад вузкакалейкі і спыніўся, быццам у роздуме, як яму паводзіць сябе далей з нахабнымі людзьмі, што патрывожылі ягоны спакой. Мы, вядома, скарысталі такую затрымку, машына ўмомант прамінула тое месца, дзе ўсё яшчэ стаяў экскаватаршчык са сваёй вайсковай сумкай; той сеў, як і раней, на задняе сядзенне, побач з нашай экскурсаводкай; зразумела, што затрымлівацца не было сэнсу, тым больш што нам пашанцавала: па-першае, злосці ў адказ ад зубра не мелі, па-другое, адпала патрэба сунуцца задам, каб трапіць на дарогу. І тым не менш, мы трохі паміж сабой раздражнёна пагаварылі. Вядома, найбольш дасталося экскаватаршчыку. “Гэта ж добра, што так скончылася, – дакараў яго на правах старэйшага Уладзімір Андрэевіч. – А што было б, калі б ён падняў вас на рогі?” Экскаватаршчык смяяўся, пераконваючы нас, што так не бывае. І тут жа расказаў выпадак са свайго жыцця на хутары. Аказваецца, увосень зубры, бадзяючыся па пушчы, выходзяць з яе на ўзлескі, да вёсак і хутароў, да чалавечага жытла. Бывае, што яны і начуюць, кладучыся спаць дзе-небудзь за хлевам. А ўранні альбо застаюцца паблізу паселішча, альбо падаюцца ў сваёй вандроўцы далей. У гэтакія дні ў іх мірнае суіснаванне і з вясковай жывёлай, і з надакучлівымі сабакамі... Словам, ніхто нікога нават не асцерагаецца, не тое што баіцца. Ноч, пра якую згадаў экскаватаршчык, выдалася з густым, непраглядным туманам, а яму давялося вяртацца аднекуль на хутар ужо, бадай, пад ранне. І ён набрыў у тумане на зубрыную сям’ю, якая таксама абначылася на хутары. Натрапіў і спатыкнуўся, упаўшы зверу на рогі. Дык што вы думаеце? Той нават не зварухнуў галавой, каб скінуць чалавека. Як ляжаў ціха ў дрымоце, гэтак і застаўся ляжаць, даўшы магчымасць гаспадару хутара хутка ачомацца. З зубрыных рагоў наш цяперашні знаёмы ўставаў, бы з крэсла. Як можна было зразумець з ягоных слоў, самы мірны звер – гэта зубр.

Да пушчанскага рэстарана даехалі без прыгод. Дырэктар запаведніка не падмануў – была і смажаная зубрына ў меню. Мы пакаштавалі: асаблівага смаку не было ў тых кавалках, якія прынеслі нам з кухні, – звычайная ялавічына. Але дырэктар, які далучыўся ў рэстаране да нашага стала, няйначай з павагай да Калесніка, выдаў сакрэт – зубр не калечыў нагі, яго забілі... для Кадара. Нават не на паляванні, проста так: ціха, употай...